برگی از زندگی شیخ صدوق
ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه، مشهور به ابن بابویه قمی، فقیه، محدث، مفسر، حافظ قرآن و رجال شناس معروف شیعی در حدود 306هـ .ق در خاندانی اهل علم و فقاهت در قم متولد شد. ابتدا نزد پدرش، ابوالحسن که فقیه و محدث والایی بود، به فراگیری علوم مقدماتی دینی پرداخت. همچنین از محمد بن حسن بن ولید و محمد بن علی ماجیلویه و احمد بن علی بن ابراهیم قمی و عده ای دیگر، فقه و حدیث آموخت. سپس سفرهای متعددی کرد و در ری، نیشابور، مشهد، بلخ، بخارا، مدینه،کوفه، همدان و بغداد نزد عالمان، استادان و حدیث شناسان بزرگ عصر خود به تحصیل پرداخت و از سرآمدان عصر خود شد. در بغداد، توجه دانشمندان آن دیار را به سوی خود معطوف کرد. او در طول حیات خویش شاگردان برجسته‌ای چون شیخ مفید، حسن بن محمد قمی، علم الهدی سید مرتضی، هارون بن موسی تلعکبری و حسین بن عبیدالله غضائری را پرورش داد. در اواخر عمر در شهر ری ساکن شد و در 381هـ .ق در همانجا درگذشت.
نجاشی از یکصدو هشتاد کتاب او نام می‌برد. از آثار متعدد او می‌توان به «من لا یحضره الفقیه»، «مدینة العلم» (10جلد)، «الامالی» معروف به «مجالس»، «خصال عیون اخبارالرضا»، «الاعتقادات»، «الخصال»، «اثبات الخلافة»، «فضائل الشیعة»، «علل الشرایع»، «دعائم الاسلام»، «ثواب الاعمال»، «معانی الاخبار»، «اثبات الوصیة»، «التوحید»، «صفات الشیعة» و «نصوص الائمة» اشاره کرد.
القاب شیخ صدوق و نظر اندیشمندان و بزرگان اسلام درباره وی
برخی از دانشمندان از جمله شیخ طوسی و نجاشی وی را «رئیس المحدثین» و «صدوق الطائفه» نامیده‌اند و برخی دیگر از وی با عنوان «وجه الطائفه» «الصدوق فی ما یرویه عن الائمة الطاهرین» نام برده‌اند. و به طور کلّی همۀ علما، فقها و دانشمندان بزرگ اسلام با دیدۀ احترام و تعظیم به شیخ بزرگوار نگریسته‌اند. عدالت او را توثیق نموده و مقام شامخ علمی او را با عباراتی بس بلیغ تصدیق کرده‌اند.
فقیه نامدار شیخ طوسی در معرفی شیخ صدوق چنین می‌گوید:«او دانشمندی جلیل القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال، کاملاً آگاه و در سلسلۀ احادیث و نقادی، عالی مقام به شمار می‌آمد و در اَعلام قم از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات، مانندی نداشت و در حدود سیصد اثر تألیفی از خود به یادگار گذاشت.»
نجاشی، رجالی کبیر، چنین می‌نویسد:«ابوجعفر(شیخ صدوق)، ساکن ری، بزرگ ما و فقیه ما و چهرۀ برجستۀ شیعه در خراسان است، به بغداد نیز وارد شد. با اینکه در سنّ جوانی بود، همۀ بزرگان شیعه از او استماع حدیث می‌کردند.»
سیّد بن طاوس می‌فرماید: «شیخ صدوق کسی است که همه بر علم و عدالت او اتفاق نظر دارند.» شهید اول او را با تعبیر «رهبر و پیشوا» ستوده است. تعبیر شهید این است: «الامام بن الامام الصدوق»
سیّد محقق داماد از او به عنوان «عروه الاسلام» نام برده است.
علامۀ مجلسی در توصیف او چنین می‌گوید: «شیخ صدوق از بزرگ‌ترین عالمان در روزگاران گذشته است و در زمرۀ کسانی است که از امامان بزرگوار تبعیت می‌کنند نه از پندارها و خواهش‌های نفسانی خود؛ به همین دلیل است که اکثر علمای شیعه کلام وی و پدرش را به منزلۀ حدیث و روایت اهل بیت تلقّی می‌کنند»
مرحوم عبدالجلیل رازی قزوینی می‌گوید:«فضل و بزرگی شیخ کبیر ابوجعفر بابویه رحمة الله علیه را خود چگونه انکار توان کرد. از تصانیف و وعظ و درس و از ری تا بلاد ترکستان و ایلاق، اثر علم و فضل و برکات زهد و امانت او پوشیده نیست.»
شیخ بهایی لقب «رئیس المحدّثین و حجةالاسلام» را برای او برگزیده است.
هنگامی که از شیخ بهایی در مورد شیخ صدوق سؤال شد. وی پس از توثیق و مدح و ثنای شیخ صدوق گفت: پیش از اینها از من پرسیدند بین زکریای بن آدم و صدوق کدامیک از دیگری افضل و بالاتر است، من گفتم: زکریای بن آدم، زیرا اخبار بسیار در مدح او رسیده. بعد از این سؤال و جواب، شیخ صدوق را در عالم رؤیا دیدم به من فرمود از کجا ظاهر شد بر تو برتری زکریای‌بن‌آدم از من؟ این جمله را فرمود و از من اعراض کرد.
از همه جامع‌تر کلام بلند و رسای علامۀ بحر‌العلوم طباطبائی است که به شیواترین تعبیر حق مطلب را ادا کرده است، متن کلام سیّد بحرالعلوم در تعریف شیخ صدوق، چنین است:
«شیخ صدوق، بزرگ بزرگان و استاد راویان شیعه و ستونی از ستونهای شریعت اسلام و پیشوای محدّثان است و در آنچه از امامان شیعه علیهم السلام نقل می‌کند؛ راست گفتار. او به دعای حضرت صاحب الامرa به دنیا آمد و همین فضیلت و افتخار بزرگ او را بس. امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در نامۀ مبارکش او را با کلماتی همچون فقیه «دانشمند» خیّر «نیکوکار» مبارک «با برکت» ینفع الله به «از جانب خداوند سودبخش» توصیف کرده است. از این رو خیر و برکت او شامل حال مردم گردید و خواصّ و عوام از او نفع بردند و کتاب‌ها و تألیفاتش تا همیشۀ روزگار باقی است. از فقه و حدیثش، هم دانشمندان استفاده می‌کنند و هم عامّۀ مردم که دسترسی به فقها ندارند، بهره می‌جویند.»